رییس فرهنگستان علوم در یادداشتی به مناسبت روز پزشك مطرح كرد
پزشكی نه تنها متصدی بهداشت و درمان، بلكه پشتوانه ای برای علوم انسانی است
لیمو بلاگ: رئیس فرهنگستان علوم با تاكید بر این كه پزشكی علمی واسط میان علوم ریاضی و طبیعی از یك سو و علوم انسانی از طرفی می شود و چه بسا كه پشتوانه ای برای علوم انسانی هم بشود، اعتقاد دارد كه علوم انسانی اگر از روی گروه علوم پزشكی پدید نیامده باشد، از حیث نظارتی كه بر سلامت جامعه دارد و به بحران ها می اندیشد، به پزشكی شبیه است.
به گزارش لیمو بلاگ به نقل از ایسنا، در یادداشتی که دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم با عنوان "فلسفه و پزشکی" به مناسبت اول شهریور ماه، روز پزشک در اختیار ایسنا قرار داده، آمده است: "در دوران قدیم پزشکان حکیم بوده اند و از زمانی که علم پزشکی در یونان بنیاد شد، خیلی از پزشکان، فیلسوف یا اهل فلسفه شدند. فیلسوفانی هم که در پزشکی مقام بلند نداشتند، با پزشکی آشنا بودند چنانکه در عالم اسلام تقریباً همه فیلسوفان، پزشکی آموخته بودند و همه پزشکان، فلسفه می دانستند هرچند که بعضی شهرتشان بیش تر در پزشکی است و بعضی دیگر بیش تر بعنوان فیلسوف شناخته می شوند؛ مثلاً رازی، پزشک فیلسوف بود و ابن سینا، فیلسوف پزشک. رازی بیشتر به کار پزشکی پرداخت، اما نه فقط از فلسفه غافل نبود، بلکه در فلسفه نظر خاص داشت و این نظر را در کتاب معروف به «سیرة الفلسفیه» آورده است. رازی در پزشکی هم آثار بزرگ دارد که شاگردان و اخلافش به مجموعه ای از آن، نام مناسب «الحاوی» داده اند.
اما ابن سینا با این که پزشک بزرگی بود بیشتر به فلسفه تعلق خاطر داشت. این نکته قابل تأمل است که او کتاب طب خویش را «قانون» نامید و به کتاب فلسفه اش نام «شفا» داد. پس از ابن سینا گرچه میان طب و فلسفه جدایی قطعی نیفتاد؛ اما این هر دو در جهان اسلامی قدری تخصصی شدند. مع هذا تا چندی قبل به پزشک، حکیم و حکیم باشی می گفتند و مطب پزشک را محکمه می خواندند.
پزشک بودن فیلسوفان و فیلسوف بودن پزشکان یک امر اتفاقی نبوده است. فیلسوف و پزشک جهان قدیم هر دو طبیعت شناس بودند. یکی بیش تر نظرش به عالم کبیر بود و دیگری به شأنی از عالم صغیر یعنی انسان نظر داشت و چون می گفتند بر این هر دو عالم، یک قانون حاکم است، فلسفه و پزشکی نمی توانستند از هم جدا باشند. اما در دوره جدید گرچه توازی و تناسب طب و فلسفه کاملاً بر هم نخورد، صورت و وجه دیگری پیدا کرد. درمان پزشک روز گذشته بازگرداندن مشکلات به بیمار بود اما پزشک جهان جدید بیشتر از آنکه به مشکلات بیمار بیندیشد به مقابله با بیماری می رود تا آنرا از میان بردارد. پزشکی جدید دیگر کاری به تعادل مزاج بیمار ندارد و اگر لازم باشد تعادل تازه بوجود می آورد و این از آن روست که مقام انسان در فلسفه جدید با مقام وی در عالم قدیم و فلسفه قدیم متفاوت است. پزشک عالم جدید هم علم و درمانش با پزشک قدیم متفاوت می باشد.
مورخان معمولاً قرن هجدهم را زمان آغاز پزشکی جدید می دانند، اما شاید در پزشکی دوره اسلامی و در آثار مورخان پزشکی نکاتی را بعنوان نشانه تغییر یا مقدمه ای برای تحول در علم پزشکی بتوان یافت. برای من مثلاً این نکته ظاهراً منفی، بسیار مثبت و مهم می باشد که صاحبنظران در احصا و طبقه بندی علوم، با این که همگی اهمیت پزشکی را می دانسته اند گاهی در طبقه بندی علوم، نام پزشکی را نیاورده اند و حتی ابن سینا در مواردی که پزشکی را در جدول علوم آورده، آنرا تحت عنوان «علم حقیقی فرعی» یا «علم طبیعی فرعی» قرار داده است. این ها همگی می دانسته اند که در زبان پیامبر گرامی اسلام(ص) و در آثار حکمت شرقی، پزشکی چه اعتباری داشته و خود هم در مطاوی سخنان خود، این شأن و مقام را تصدیق کرده اند؛ اما اهمیتی که یونانیان به نظریه و علم نظری می داده اند، حکم در باب علم پزشکی و تعیین مقام آنرا نه در عمل و زندگی بلکه در مباحث نظری هم دشوار کرده و باعث پیدایش نوعی دوگانگی شده است. در یونان، بقراط و جالینوس مقام بزرگ داشتند اما ارسطو که فرزند پزشک بزرگ زمان خود بود وقتی علوم را احصا می کرد، نام پزشکی را نیاورد. در عالم اسلام هم کتاب های مهم پزشکی یونانی را ترجمه کردند و جای انکار ندارد که علاوه بر پزشکی بعضی اطلاعات ما از فلسفه یونانی هم از راه جالینوس انتقال یافته است. پزشکان بزرگ جهان اسلام حنین بن اسحق و رازی و علی بن عباس اهوازی و ابن سینا هم بقراط و جالینوس را استاد خود می دانسته اند، اما در مورد مقام پزشکی چنانکه باید تأمل نکرده اند.
می دانیم که پزشکی نه فقط در گذشته، علمی واسط میان علوم نظری و عملی بوده بلکه این وضع و صفت را در جهان متجدد هم حفظ نموده است؛ با این تلقی پزشکی علمی واسط میان علوم ریاضی و طبیعی از یک سو و علوم انسانی از طرفی می شود و چه بسا که پشتوانه ای برای علوم انسانی هم بشود. درست بگویم پزشکی علمی است که از ابتدا در آن نظر و عمل کم و بیش با هم یگانه بوده است. با عنایت به بعضی شواهد می توان اظهار داشت که علوم انسانی اگر از روی گروه علوم پزشکی پدید نیامده باشد، از حیث نظارتی که بر سلامت جامعه دارد و به بحران ها می اندیشد، به پزشکی شبیه است. حالا هم بده بستانی که مخصوصاً در مفهوم سلامت میان پزشکان و ارباب علوم انسانی و مطالعات فرهنگی صورت می گیرد، اهمیت بسیار دارد. در حقیقت پزشکی جدید و معاصر نه پزشکی انسان به صورت کلی بلکه پزشکی انسان جدید است و با نحوه وجود و زندگی این انسان تناسب دارد.
مع هذا در این دوران هم تعیین جایگاه پزشکی در بین علوم بسیار دشوار است و شاید همین دشواری باعث مجمل ماندن جایگاه علم پزشکی در آثار اهل فلسفه شده باشد. فارابی در کتاب «احصاء العلوم» پزشکی را در عداد علوم قرار نداده است اما در فصل علم مدنی، رئیس حکومت را با پزشک مقایسه کرده و تدبیر وی در حل مشکلات را نظیر تدبیر پزشک در علاج بیماران دانسته است. ظاهراً قطب الدین شیرازی ـ طبیب بزرگ قرن هفتم ـ هم به دنبال فارابی می رفته که گفته است: طبیب و دولتمرد هر دو متوسط و معتدل را استخراج و استنباط می کنند، یکی در غذاها و دواها و دیگری در اخلاق و کردار.
این تناسبی که میان پزشکی و فلسفه می بینیم، در حقیقت بازتاب اعتقاد به تناسب میان انسان و جهان است و در آنچه نقل کردیم، نظر گویندگان به طبیعتِ ثابتِ انسان و جهان ظاهر است.
اعتقاد به یکی بودن سلامت با وضع طبیعی در نظر علی بن عباس اهوازی ـ دیگر پزشک بزرگ قرن چهارم ـ آنجا آشکار می شود که او به پزشکان سفارش می کند که درمان با غذا را مقدم بر درمان با دارو بدانند و در تجویز دارو هم، داروهای ساده را بر داروهای پیچیده ترجیح بدهند. این اشارات همه راجع به طب قدیم و در وصف ذات آن بود؛ اما شاید مهمترین اشاره به تاریخی بودن پزشکی و قطع پیوند آن با مزاج ها و طبیعت ثابت آدمی در اثر مهم ابن خلدون ـ مورخ و صاحبنظر تونسی (مغربی) قرن هشتم هجری ـ معروف به «مقدمه ابن خلدون» آمده باشد. ابن خلدون در فصل بیست و نهم از بخش چهارم «مقدمه» آورده است که «صناعت پزشکی در پایتخت ها و شهرهای بزرگ ضروری می باشد، چه در آن اجتماعات به فوائد آن پی برده اند و ثمره آن عبارت است از حفظ صحت تندرستان و دفع بیماری از بیماران به وسیله ی مداوا...» و نکته مهم اینکه اصل امراض در این کتاب یکسره از خوراک و غذا دانسته شده است. این صاحبنظر در فصل نوزدهم بخش پنجم کتابش پزشکی را «صناعتی دانسته است که درباره انسان از لحاظ بیماری و تندرستی گفتگو می کند و دارنده این صناعت در حفظ تندرستی و بهبود بیماری به وسیله داروها و غذاها می کوشد».
در گفتار مردی که او را مؤسس علم جامعه شناسی و نخستین فیلسوف تاریخ دانسته اند، دو نکته وجود دارد: یکی اینکه صناعت پزشکی در شهرهای بزرگ ضروری می شود و دیگر اینکه ثمره علم و صناعت پزشکی، حفظ سلامت تندرستان و دفع بیماری از بیماران است. نکته دوم را فهم عادی به راحتی می پذیرد و تصدیق می کند اما نکته اول ظاهراً جای چون وچرا دارد؛ چونکه بیماری، شهر و روستا و اینجا و آنجا نمی شناسد و همه مردمان بیمار می شوند و احتیاج به پزشک و پزشکی دارند. اما نظر ابن خلدون به لزوم پزشکی در شهرهای بزرگ است و اگر چنین باشد پزشکی با تمدن و نحوه زندگی مردمان پیوند می یابد. در مورد نکته دیگر، اگر پزشکی را با مسامحه، علم سلامت و انسان سالم بدانیم، به راحتی نمی توانیم در مورد مفهوم سلامت و انسان سالم به توافق برسیم و مخصوصاً اختلاف میان متقدمان و متجددان در مورد مفهوم سلامت، مسلم و محرز است. اگر مفهوم سلامت به تاریخ و به زمان مربوط است، وظیفه پزشکی تابع معنایی می شود که زمان به معانی و مفاهیم پزشکی می دهد و در همین جاست که میان فلسفه و پزشکی پیوندی پدید می آید. در جهان قدیم، پزشکان سلامت را هماهنگی طبیعی در وجود آدمی یا هماهنگی با طبیعت و طبیعی بودن و تعادل مزاج می دانستند؛ در نتیجه مداوا و شفا هم بازگرداندن و بازگشت بیمار به وضع طبیعی بود. اما در دوره جدید، پزشک از طبیعت انسان و انسان طبیعی چشم برداشته و به انسان موجود نظر دارد. به عبارت دیگر پزشکی قدیم، بیماری را در بر هم خوردن نظم طبیعی می دید، ولی پزشکی جدید به سلامت انسان نظر دارد.
وصف و واقعیت انسان نرمال (بهنجار) در زمان ها و جامعه ها و در شرایط اقلیمی متفاوت، متفاوت می باشد. ابن خلدون به صراحت انسان بهنجار را در مقابل انسان طبیعی قرار نداده است، اما با منسوب کردن پزشکی به تمدن و زندگی شهری تا حدی از نظر متقدمان در باب سلامت و بیماری عدول کرده است. در قرن هجدهم میلادی که در اروپا تحول در پزشکی سرعت پیدا کرد، پزشکان فرانسوی تا آنجا پیش رفتند که بنا بر نقل و روایت میشل فوکو گفتند که هر چه شرایط اجتماعی پیچیده تر شود، پیوند بیماری با طبیعت انسان سست تر می شود؛ چنانکه تیسو در دو اثر خود به نام «رساله درباره سلامت مردم جهان» و «رساله اعصاب و بیماری های عصبی» آورده است که مردم پیش از ظهور تمدن به ساده ترین بیماری ها گرفتار می شدند و دهقانان و کارگران از مبتلا شدن به بیماری های عصبی ناپایدار و پیچیده و به هم آمیخته معاف بودند. این نویسنده تا آنجا پیش می رود که پیچیده شدن شبکه های اجتماعی را باعث به خطرافتادن سلامت می داند. بعضی دیگر از این حد هم گذشتند و وظیفه پزشک را وظیفه سیاسی دانستند و گفتند مبارزه ضد بیماری باید با جنگ بر ضد حکومت بد آغاز شود و اگر پزشکی به لحاظ سیاسی کارآمد شود، دیگر بعنوان خاص پزشکی ضروری نخواهد بود.
این مفهوم را باید در روشنایی تفکر کلی قرن هجدهم اروپا فهمید. اروپای قرن هجدهم در رؤیای غلبه بر فقر و جنگ و بیماری و مرگ بود و پزشکی می بایست با بیماری و مرگ روبرو شود. طرح مقابله با مرگ مستلزم برداشتن نظر از بیماری بعنوان برهم خوردن تعادل مزاج و دیدن بیماری در آئینه مرگ بود. جهان جدید که طرح غلبه بر طبیعت و نظارت بر همه چیز را درافکنده بود، چشم به دورنمای صلح و سلامت داشت. در این چشم انداز، طرح بهداشت و سلامت عمومی اهمیت بسیار یافت و پیشرفت های بزرگ نصیب پزشکی شد. در دوره جدید، دیگر بیماری علت مرگ نیست، بلکه مرگ به بیماری و درمان اهمیت و مفهوم می دهد. اگر در گذشته بیماری یک شر مابعدالطبیعی بود، حالا در نسبت با مرگ منظور می شود. این تغییر تلقی نسبت به مرگ نه فقط شرط تجربه جدید پزشکی بود بلکه بعنوان وجهی از تفکر جدید در قوام تجدد دخالت داشت. پزشکی جدید بر عهده گرفت که لااقل مرگ را هرچه می تواند، به تأخیر اندازد. این تلقی با پیروی از روش تشریحی و صدمه شناختی ملازمت داشت و این می رساند که اختلاف میان قدیم و جدید به صرف روش بازنمی گردد. بویژه که متقدمان هم با روش های جدید به کلی بیگانه نبودند.
محمدبن زکریای رازی و علی بن عباس اهوازی و ابن سینا هم آزمایش و پژوهش می کردند اما پژوهششان گرچه صرفا بالینی نبود، بیش تر بالینی بود. آنها به کلی با صدمه شناسی هم بیگانه نبودند اما صدمه شناسی در مرکز توجه شان نبود. طب قدیم، طب نشانه ها و علایم بود و چنانکه گفتیم علایم بیماری، علایم برهم خوردن تعادل مزاج و عدول از طبیعت بود و پزشک وظیفه داشت تا این عدول و عدم تعادل را تدارک کند؛ پس در حقیقت بیماری چیزی نبود که پزشک با آن روبرو شود و بر آن غالب آید چونکه بیماری امری عدمی بود. در پزشکی جدید بیماری هست و می توان آنرا به روشنی دید و شناخت و بیان کرد. زبان پزشکی قدیم، زبان علایم بود به این جهت پزشک علاوه بر معاینات بالینی، می بایست به سخن بیمار گوش بدهد. این وضع رابطه خاص میان پزشک و بیمار را ایجاب می کرد. این پزشکی جای خویش را از قرن هجدهم و مخصوصاً در قرن نوزدهم به طب اندام ها و صدمه ها و علل بیماری ها داد که با تشریح صدمه شناختی، مناسبت تام داشت.
اینکه آیا جهان کنونی هنوز در تاریخ پزشکی بیشایی و کلودبرناردی قرار دارد یا مراحل دیگری را می گذراند، مطلبی است که مورخان علم پزشکی باید به آن پاسخ دهند. آنچه در اینجا می توان گفت این است که اگر در طب بیشایی، نشانه ها دیگر زبان طبیعی بیماری نبود و اعتبار نشانه ها با فرض و حدس پزشک معین می شد، در پزشکی معاصر با رشد تکنولوژی پزشکی نشانه ها دیگر جایی ندارد و پزشک نه نشانه بلکه عین ضایعه یا روگرفت هایی از آنرا در دسترس خود می یابد و رفع و دفع آنرا بر عهده می گیرد.
مراد از این اشارات بیان دو نکته بود. یکی اینکه جایگاه پزشکی در جهان کنونی عظیم تر از آنست که ما معمولاً با نیاز خود به پزشک و پزشکی درمی یابیم. پزشکی تنها متصدی بهداشت و درمان نیست بلکه به قول فوکو بیشتر از هر دانش دیگری، به ساختار انسان شناختی و نظام علوم انسانی نزدیک است و می تواند به این علوم مدد برساند. نکته دوم اینکه تاریخ علم، تاریخ پیشرفت در یک خط مستقیم از راه انباشتن معلومات و برف انبارکردن آنها نیست، بلکه پژوهش های علمی در دوران های متفاوت، در سایه اصول و قواعد و در حدود امکان هایی که با آن اصول و قواعد معین شده اند، صورت می گیرد. امکان دارد مدت حکومت حدود و اصول و قواعد در یک دوران تاریخ علم کوتاه یا طولانی باشد اما بالأخره کسانی پیدا می شوند که رتبه اندیشه شان در حدود مرسوم قرار نمی گیرد و طرح نو در می اندازند. پیداست که در ابتدا اهل علم زمان، نظرشان را نمی پذیرند اما علم و نظر چیزی نیست که در مقابل مخالف پا پس بگذارد. پس بر اثر پدیدآمدن طرح تازه، زمینه ای فراهم می شود که اعتبار حدود مستقر و مرسوم به تدریج کم و کم تر می شود تا از میان می رود و البته همه کس این ملغی شدن و تغییر اصول را درنمی یابد. گالیله و کپرنیک با فیزیک و نجوم قدیم چنین کاری کردند و بیشا اساس پزشکی جدید را گذاشت.
پژوهش هایی که الان در پزشکی و در هر علم دیگر صورت می گیرد، در محدوده اصول و قواعد و راهبردهایی است که در فلسفه معین شده است. در حقیقت ارتباط میان فلسفه و علم از راه همین حدود و مبانی و راهبردها برقرار می شود. فلسفه و علم معمولاً تاثیر و تأثر مستقیم بر یکدیگر ندارند. اثری که فیلسوف می گذارد، کلی تر و فراگیرتر است چنانکه بعضی دانشمندان فیلسوف، تاثیر فلسفی شان بر تحول علم بیش تر بوده است. اثری که کپرنیک در علم گذاشت، معلوم است اما کم تر توجه می شود که او علاوه بر تحقیقات نجومی مقام انسان در زمین را دگرگون کرد، چنانکه فروید هم تنها مؤسس پسیکانالیز نبود بلکه تلقی از انسان و سلامت را دستخوش تردید و تغییر نمود. پس این یک امر اتفاقی نبوده است که بقراط و جالینوس و حنین بن اسحق و محمد زکریای رازی و ابن سینا فیلسوف بوده اند یا با فلسفه آشنایی نزدیک داشته اند. در عصر جدید هم بیشا و کلود برنار و فروید و... با فلسفه، تفنن نکرده اند بلکه تعلق خاطرشان به فلسفه، به ارتباط و نسبتی بازمی گردد که میان فلسفه و پزشکی وجود دارد. با این نسبت پنهان است که مسائل و مباحثی در نور و روشنایی قرار می گیرد و مسائل دیگر از نظر می افتد.
حالا در سرتاسر روی جهان، تکنولوژی پزشکی و مطالعات صدمه شناسی از حیث صورت، کم وبیش مشابه و یکسان است و اختلاف ها را بیش تر اختلاف درجاتی و از حیث شدت و ضعف باید دانست. تفاوتی که کشورها در امر بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و مخصوصاً در پزشکی دارند، تفاوت های عرضی است و به شرایط خاص هر کشور بازمی گردد. هر کشوری امکان های مادی و اخلاقی و انسانی خاص دارد؛ ترکیب جمعیت و وضع تغذیه و بیماری های بومی و شرایط بهداشت و درمان و آموزش پزشکی در کشورها متفاوت می باشد. برنامه بهداشت و سلامت و درمان و آموزش و پرورش و پژوهش باید با عنایت به این اختلاف ها تدوین شود.
بعد از ذکر این مقدمات حالا باید به دو پرسش پاسخ گفت. یکی اینکه چرا فیلسوفان در احصاءالعلوم جایی برای علم پزشکی اختصاص نداده اند و دیگر اینکه پزشکی با فلسفه چه نسبت داشته و این نسبت در دوران جدید چه تغییری کرده است؟ پاسخ پرسش اول اینست که وقتی علم به نظری و عملی تقسیم می شود، علمی مثل پزشکی که هم نظری و هم عملی است، با این تقسیم جایی پیدا نمی کند؛ چونکه نظر اینست که پزشکی نه علم بلکه دانش و مهارت حرفه ای و به اعتباری بهره برداری از علم است.
در این باب بسیار چون و چرا می توان کرد. همچون می توان پرسید که پزشک از کدام علم نظری می تواند (بخصوص در جهان قدیم) بهره برداری کند و چرا فیلسوفان قدیم و بویژه فیلسوفان جهان اسلام به علم عملی و دانش صناعی اهمیت چندان نداده اند. مع هذا فلسفه قدیم از آن جهت که نسبتی پنهان میان فلسفه و پزشکی وجود داشته است (و دارد) به آن احترام می گذاشته و از آن جهت که حرفه و شغل بوده به آن بی اعتنایی کرده اند. پاسخ دادن به پرسش دوم بسیار دشوار است. شاید بتوان اظهار داشت که پزشکی قدیم از آن جهت به فلسفه نزدیک بود که وجود آدمی تناسبی با کلّ وجود داشت و پزشک هم مثل فیلسوف می بایست طبیعت شناس باشد. هر چند که نظرش بیشتر به طبیعت انسان بود.
اما در دوره جدید نه فیلسوف به طبیعت می پردازد و نه پزشک کاری به طبیعت انسان دارد، اما هر دو به سلامت آدمی نظر دارند. طبیب به سلامت تن و روان فرد و فیلسوف به تاریخ و جایگاه انسان در آن می اندیشد و احیاناً نگران بحران هایی است که وجود آدمی را امکان دارد به خطر بیندازد. پزشک و فیلسوف در راه خطر به یکدیگر می رسند، پس اگر شغل پزشکی و شغل فلسفه با هم هیچ سر و کاری ندارند، نپنداریم که این دو در اصل هم از هم دور و با هم بیگانه اند."
این مطلب لیمو بلاگ را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط در لیموبلاگ
نظرات بینندگان لیموبلاگ در مورد این مطلب